بانکداری اسلامی

تعریف بانک

بانک‌ها مؤسساتی هستند که از محل سپرده‌های مردم می‌توانند سرمایه‌های لازم را در اختیار صاحبان واحدهای صنعتی، کشاورزی و بازرگانی و اشخاص قرار دهند. تکامل بانکداری به زمانی که نوشتن به وجود آمد برمی‌گردد و اکنون به‌عنوان یک موسسه مالی که به بانکداری و ارائه خدمات فاینانس می‌پردازد همچنان رو به تکامل است.

در حال حاضر عموماً واژه بانک به موسسه‌ای گفته می‌شود که مجوز بانکداری داشته باشد. مجوز بانکداری توسط دستگاه‌های نظارت مالی اعطا می‌شود و حق ارائه اغلب خدمات مهم بانکی از قبیل پذیرش سپرده‌ها و دادن وام را می‌دهد.

موسسه‌های مالی دیگری هم وجود دارند که تعریف حقوقی بانک را ندارند و در اصطلاح موسسه اعتباری غیر بانکی نامیده می‌شوند. بانک‌ها زیرمجموعه‌ای از صنعت خدمات مالی هستند.

به‌طورمعمول سود بانک‌ها از طریق کارمزد انجام خدمات مالی و نیز بهره‌ای که از راه سپرد ه های مشتریان به دست می‌آید حاصل می‌شود. در ایران بانک‌ها به‌عنوان یک موسسه‌ی اقتصادی از طریق عقود متفاوت اسلامی با مشتریان مشارکت کرده، سود حاصل می‌کنند «بانکداری اسلامی».

تعریف بانک اسلامی

به‌طورکلی، بانک اسلامی یک مؤسسه‌ی بانکی تعریف‌شده که بهره (ربا) دریافت یا پرداخت نمی‌نماید؛ بنابراین تعریف بانک اسلامی پول‌های مشتریان خود را بدون تعهد مستقیم یا غیرمستقیم به پرداخت پاداش ثابت به سپرده‌های آن‌ها دریافت می‌کند اما بازپرداخت اصل سپرده‌ها را به هنگام درخواست مشتری تضمین می‌کند.

بانک اسلامی، وجوه نزد خود را (بدون وام دادن با بهره) در فعالیت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری به کار می‌گیرد (بر اساس مشارکت در سود) و درصورتی‌که فعالیت موردنظر زیان کند بانک نیز همانند سایر شرکاء در زیان سهیم خواهد شد.

در مقایسه‌ی تفاوت بانک اسلامی با سایر بانک‌ها از دیدگاه این تعریف فقط یک ویژگی وجود دارد و آن عدم استفاده از بهره در معاملات بانک است. البته این شرط برای وجود بانک اسلامی ضروری است اما کافی نیست زیرا در غیر بانک‌های اسلامی نیز مواردی از بانک‌ها در دنیا وجود دارد که از تأمین مالی مبتنی بر بهره استفاده نمی‌کنند.

برای تکمیل تعریف بانک اسلامی لازم است شرط دیگری به‌شرط عدم معامله با بهره (ربا) اضافه نمود؛ و آن التزام به اصول شریعت اسلامی در تمام فعالیت‌ها و معاملات (و به دنبال آن عدم به‌کارگیری منابع مالی در فعالیت‌های غیر مشروع) و التزام به مقاصد شریعت در تأمین منابع و مصالح جامعه اسلامی می‌باشد.

بنابراین بانک اسلامی منابع مالی (در اختیار خود) را به بهترین فعالیت‌های ممکن تخصیص داده و علاوه بر آن بر مبنای ارزش‌های اخلاقی و اصول شرعی برای تأمین منافع فردی (در ضمن مصالح اجتماعی) به مشتریان خود مشاوره می‌دهد. ناگفته پیداست که این تعریف از بانک اسلامی (که در آن عدم کاربرد بهره شرط ضروری و عمل به شریعت شرط کافی است) مسئولیت سنگینی به دوش این مؤسسه می‌افکند.

خصوصاً در شرایط امروزی کشورهای اسلامی که در تمام زمینه‌های تولیدی و تأمین مالی لازم است منابع خود را به‌طور کامل و با بیشترین کارآیی به‌کارگیرند. تا بتوانند در فرآیند توسعه و زدودن فقر به موفقیت دست یابند.

اگرچه تجربه‌ی بانک‌های اسلامی (با همه‌ی محدودیت‌ها و مشکلات) حاکی از آن است که بعضی از این بانک‌ها درزمینه‌ی توسعه‌ی اقتصادی از سایر بانک‌ها مؤثرتر بوده‌اند اما اقتضای وجودی بانک‌های اسلامی در زمینه توسعه، تلاش بیشتری را طلب می‌کند. این تلاش نه‌فقط برای برداشتن موانع، بلکه برای تحول و تکامل ابزار و وسایل مورداستفاده در بهره‌برداری از منابع مالی ضروری است.

اهداف بانکداری اسلامی

در ترسیم هر نظامی، قبل از هر چیز پیش‌بینی اهداف ضروری است تا با توجه به آن اهداف و در نظر گرفتن اصول و مبانی آن نظام، برنامه‌ریزی لازم جهت رسیدن به هدف‌ها انجام گیرد. ازآنجاکه ما «بانک» را در مجموعه نظام اقتصادی اسلام مطالعه می‌کنیم، اهدافی را هم که در نظر می‌گیریم، باید در راستای اهداف کلی این نظام باشد.
در بانکداری سنتی اهدافی برای عملیات بانکی ذکرشده است. مهم‌ترین این اهداف عبارت‌اند از: مدیریت نظام پولی کشور (کنترل حجم پول و عرضه مناسب آن)، رونق مبادلات، تجهیز سپرده‌های مردم و تخصیص بهینه آن‌ها در جهات ضروری و مناسب.

اهداف نظام بانکی در قانون «بانکداری بدون ربا» نیز چنین است:

۱- استقرار نظام پولی و اعتباری بر مبنای حق و عدل، به‌منظور تنظیم گردش صحیح پول و اعتبار در جهت سلامت و رشد اقتصاد کشور.

۲- فعالیت در جهت تحقق اهداف و سیاست‌ها و برنامه‌های اقتصادی دولت جمهوری اسلامی.

۳- ایجاد تسهیلات لازم جهت گسترش تعاون عمومی و قرض‌الحسنه، از طریق جذب و جلب وجوه آزاد و اندوخته‌ها و پس‌اندازها و سپرده‌ها و بسیج و تجهیز آن‌ها در جهت تأمین امکانات کار و سرمایه‌گذاری.

۴- حفظ ارزش پول و ایجاد تعادل در موازنه پرداخت‌ها و تسهیل مبادلات بازرگانی.

۵- تسهیل در امور پرداخت‌ها و دریافت‌ها و مبادلات و معاملات و سایر خدماتی که به‌موجب قانون به عهده بانک گذشته می‌شود. همچنین موارد متعدد دیگری نیز در این قانون تحت عنوان وظایف نظام بانکی آمده است. (مانند انتشار اسکناس، تنظیم و کنترل گردش پول و اعتبار، انجام عملیات بانکی ارزی و ریالی و…)

البته توجه به این نکته نیز ضروری است که اگرچه در ظاهر بین اهداف نظام بانکی در نظام اقتصادی اسلام با سایر نظام‌ها، ازجمله بانکداری متداول، همخوانی وجود دارد، اما ریشه و مبدأ این اهداف و راه‌های رسیدن به آن‌ها در دو نظام متفاوت است.