سد فینسک و خطرات بالقوه برای مازندران

این تحلیل به بررسی انتقادی ابعاد مختلف این طرح می‌پردازد:

۱- زمینه پروژه و ادعاهای توجیه‌کننده:

– موقعیت: سد در بالادست رودخانه فینسک (از سرشاخه‌های مهم تجن) در شهرستان مهدیشهر سمنان، در نزدیکی مرز مازندران (شهرستان سوادکوه) در حال ساخت است.

– اهداف ادعایی: تأمین آب شرب و صنعت شهر سمنان و شهرهای اطراف، کنترل سیلاب، توسعه کشاورزی منطقه.

– چالش اصلی: رودخانه فینسک منبع حیاتی برای پایین‌دست (استان مازندران) است. این طرح اساساً انتقال آب از حوضه آبریز پرآب‌تر مازندران (حوضه دریای خزر) به حوضه کم‌آب فلات مرکزی (حوضه مرکزی ایران) است.

۲- نقدها و خطرات کلیدی (با تمرکز بر تهدیدات برای مازندران)

الف: تهدید اکولوژیکی و زیست‌محیطی عمیق

– کاهش شدید جریان پایه رودخانه: سد حجم عظیمی از آب را در پشت خود ذخیره می‌کند و جریان طبیعی پایین‌دست (به سمت مازندران) را به‌شدت کاهش می‌دهد یا در فصول خشک قطع می‌کند.

– مرگ تدریجی رودخانه تجن: فینسک یکی از شریان‌های اصلی تغذیه‌کننده رودخانه تجن است.

کاهش دبی تجن

– نابودی زیستگاه‌های آبی: تهدید حیات ماهیان بومی (مثل قزل‌آلای خال‌قرمز) و سایر آبزیان.

– خشکیدن تالاب‌ها و نیزارها: کاهش آب ورودی به اکوسیستم‌های حساس پایین‌دست که به تجن وابسته هستند. – تغییر رژیم هیدرولوژیک: اختلال در چرخه طبیعی رسوب‌گذاری، تغذیه آبخوان‌ها و کیفیت آب.

– تشدید بحران خشکسالی در مازندران: مازندران نیز با کاهش بارش‌ها و افزایش برداشت‌ها مواجه است.

– کاهش حق‌آبه طبیعی تجن، این بحران را تشدید و تاب‌آوری اکولوژیک استان را تضعیف می‌کند.

– تخریب جنگل‌های هیرکانی (در مسیر انتقال): احداث تونل‌ها و زیرساخت‌های انتقال آب مستلزم تخریب بخش‌هایی از جنگل‌های باارزش هیرکانی (میراث جهانی یونسکو) در مسیر انتقال آب است.

ب: پیامدهای اجتماعی-اقتصادی ویرانگر برای مازندران:

– تهدید معیشت پایین‌دست: جوامع محلی مازندران که وابسته به آب تجن و اکوسیستم‌های مرتبط هستند (کشاورزی، باغداری، صیادی، گردشگری طبیعت‌محور) با خطر نابودی معیشت روبرو می‌شوند.

– کاهش امنیت آب شرب و کشاورزی: شهرها و روستاهای مازندران در پایین‌دست تجن (مانند بخش‌هایی از سوادکوه، قائم‌شهر، ساری و…) برای شرب و کشاورزی به آب تجن متکی هستند. کاهش دبی، این امنیت را به خطر می‌اندازد.

– تشدید تنش‌های اجتماعی و بین استانی: این پروژه به‌وضوح منافع سمنان را بر مازندران ترجیح می‌دهد و می‌تواند به کانون درگیری‌های آتی بین دو استان تبدیل شود.

ج: نقدهای فنی و فرآیندی:

– ارزیابی زیست‌محیطی (EIA) ناقص و جانب‌دارانه: گزارش EIA پروژه.

– تمرکز محدود: اثرات بر پایین‌دست (مازندران) را به‌طور جامع و دقیق بررسی نکرده یا کم‌اهمیت جلوه داده است.

– عدم شفافیت در حق‌آبه: حق‌آبه زیست‌محیطی (Ecological Flow) پایین‌دست به‌درستی محاسبه و تضمین نشده است.

– کم‌توجهی به اثر تجمعی: اثر همزمان این سد با سایر پروژه‌های آبی در حوضه تجن (سدهای البرز، شیرین رود و…) در نظر گرفته نشده است. مجموع این پروژه‌ها می‌تواند تجن را به مرز نابودی بکشاند.

– چالش‌های زمین‌شناسی: منطقه ساخت سد مستعد زمین‌لغزش و زلزله است. شکست سد (هرچند احتمال پایین) فاجعه‌بار خواهد بود.

– پایین بودن راندمان در سمنان: انتقال آب به فلات مرکزی با تبخیر و تلفات بالا همراه است. آیا توسعه کشاورزی پرمصرف در سمنان با این کمبودها سازگار است؟ آیا راهکارهای مدیریت تقاضا (بهسازی شبکه، کشت‌های کم‌مصرف) به‌طورجدی پیگیری شده‌اند.

د: نقد کلان‌تر: الگوی ناپایدار توسعه

– تداوم «تجاوز آبی»: این پروژه نمونه‌ای دیگر از الگوی مخرب انتقال آب بین‌حوزه‌ای در ایران است که بدون در نظر گرفتن ظرفیت‌های اکولوژیک و حق‌آبه ذاتی مناطق مبدأ (حوضه‌های پرآب) انجام می‌شود.

– اولویت توسعه کوتاه‌مدت بر پایداری بلندمدت: به‌جای حل مسئله مدیریت آب در سمنان (اساساً استان کم‌آب) از طریق بهینه‌سازی مصرف، بازیافت و تطابق با اکوسیستم، به راه‌حل‌های مخرب و انتقال آب متوسل می‌شود.

– نادیده گرفتن عدالت محیط‌زیستی: بار اصلی پیامدهای منفی (زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی) بر دوش استان مازندران (پایین‌دست) گذاشته می‌شود، درحالی‌که منافع اصلی عاید سمنان (بالادست مصنوعی) می‌شود.

۳- نتیجه‌گیری و راهکارهای پیشنهادی:

احداث سد فینسک سمنان، پروژه‌ای با ریسک بسیار بالا و پیامدهای فاجعه‌بار برای اکوسیستم‌های حساس مازندران و معیشت ساکنان آن است. توجیهات توسعه‌ای آن در برابر خسارات گسترده زیست‌محیطی و اجتماعی، به‌ویژه برای استان همسایه، بسیار ضعیف و نامتعادل به نظر می‌رسد.

راهکارهای جایگزین و پیشنهادی:

۱- توقف فوری پروژه: تا انجام ارزیابی‌های جامع، مستقل و بین استانی اثرات بر پایین‌دست (مازندران) با تمرکز بر حق‌آبه زیست‌محیطی و پیامدهای تجمعی با سایر سدها

۲- اولویت‌دهی به مدیریت تقاضا در سمنان: سرمایه‌گذاری جدی در بهینه‌سازی شبکه‌های آبرسانی، کاهش هدر رفت، توسعه کشت‌های گلخانه‌ای کم‌مصرف، تصفیه و بازچرخانی آب‌های صنعتی و شهری.

۳- احیای آبخیزداری و مدیریت منابع طبیعی: در حوضه‌های آبگیر سمنان برای افزایش نفوذ آب و تغذیه آبخوان‌ها. ۴- تعریف و تضمین قانونی حق‌آبه زیست‌محیطی: برای رودخانه تجن و سرشاخه‌های آن (ازجمله فینسک) به‌منظور حفظ سلامت اکوسیستم.

۵- گفت‌وگوی بین استانی شفاف: ایجاد مکانیزمی برای مشارکت ذی‌نفعان و نمایندگان مازندران در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با منابع آب مشترک.

۶- بازنگری در الگوی توسعه منطقه: حرکت به سمت توسعه‌ای که با ظرفیت‌های اکولوژیک حوضه‌های آبریز سازگار باشد و از الگوهای انتقال آب بین‌حوزه‌ای مخرب پرهیز کند.

– درنهایت، سد فینسک سمنان نه‌تنها راه‌حلی پایدار برای کم‌آبی سمنان نیست، بلکه تهدیدی جدی برای امنیت آبی، محیط‌زیست و اقتصاد استان مازندران محسوب می‌شود. ادامه این پروژه بدون توجه به این هشدارها، مصداق بارز بی‌عدالتی محیط‌زیستی و نادیده گرفتن توسعه پایدار در سطح ملی خواهد بود.